Pytanie do specjalisty – Badania profilaktyczne
lek. med. Anna Kalinowska
Badania profilaktyczne były tematem spotkania z cyklu „Pytanie do specjalisty”. Gościem prof. Jana Kochanowicza była dr Anna Kalinowska, kierownik Uniwersyteckiego Lekarza Rodzinnego przy Uniwersyteckim Szpitalu Klinicznym w Białymstoku
Badania profilaktyczne były tematem spotkania z cyklu „Pytanie do specjalisty”. Gościem prof. Jana Kochanowicza była dr Anna Kalinowska, kierownik Uniwersyteckiego Lekarza Rodzinnego przy Uniwersyteckim Szpitalu Klinicznym w Białymstoku
Lubimy się leczyć, wykonywać drogie specjalistyczne badania, zabiegi. A zapominamy o czymś takim, jak profilaktyka. Dlaczego jest ona taka ważna?
Rzeczywiście, zapominamy o profilaktyce, dopiero jak zachorujemy, dziwmy się, czemu tak późno choroba została wykryta. Tymczasem badania profilaktyczne można wykonywać w każdym wieku, zaczynając od niemowląt, przez dzieci w wieku przedszkolnym, szkolnym, do dorosłych. O ile dzieci jeszcze rodzice przyprowadzają na badania, np. przy okazji szczepień, to o profilaktyce dorosłych już zapominamy. A badania np. w kierunku cukrzycy czy nadciśnienia, to badania tanie, które nie bolą i które powinniśmy co jakiś czas wykonywać, żeby wykryć chorobę i ewentualnie zapobiec rozwojowi powikłań.
Jeszcze kobiety w ciąży są poddawane szeregowi badań profilaktycznych, aby ciąża przebiegła zgodnie z oczekiwaniami i wykryć zawczasu ewentualne zagrożenia. Czyli można powiedzieć, że jeszcze przed urodzeniem dbamy o dziecko.
Tak, jest też finansowany przez NFZ program badań prenatalnych, dla kobiet po 35. roku życia, gdzie ginekolog kieruje na badania, które pomagają wykryć ewentualne wady rozwojowe u dziecka.
A jakie badania profilaktyczne każdy z nas powinien mieć wykonywane? Co może zlecić lekarz rodzinny?
Już po 20. roku życia każdy z naszych pacjentów powinien mieć co roku wykonane badanie ciśnienia tętniczego krwi, tętna krwi, badania laboratoryjne: morfologię, glukozę, OB, badanie moczu. Poza tym kobiety powinny co miesiąc wykonywać samobadanie piersi, a mężczyźni – samobadanie jąder. Potem co 10 lat dochodzą kolejne badania, związane z wiekiem, metabolizmem. To np. badanie dna oka, badanie per rectum u mężczyzn, USG piersi i mammografia u kobiet. Są też programy profilaktyczne, do których zachęcamy pacjentki, w których można wykonać cytologię, USG i mammografię.
Wróćmy do osób młodych. Gdy ma się 20 lat nikt raczej nie myśli o chorowaniu, raczej cieszymy się życiem. Już wtedy kobieta powinna badać sobie piersi? Czy jest to skomplikowane?
Tak, od 20 roku życia kobieta powinna robić takie samobadanie. Może go nauczyć ginekolog, który powinien podczas każdej wizyty zbadać też piersi kobiecie. Ale wiadomo, że panie nie zawsze chodzą do ginekologa. Dlatego możemy w gabinecie lekarza rodzinnego pokazać, jak to zrobić, możemy też, za zgoda pacjentki, zbadać piersi. Piersi najlepiej badać tuż po miesiączce, gdy są miękkie, wtedy najłatwiej wyczuć jakiekolwiek nieprawidłowości. Ale wiemy, że takie samobadanie to rzadkość.
Co jeśli podczas takiego samobadania piersi coś zaniepokoi pacjentkę?
Wtedy trzeba wykonać USG piersi, które lekarz ginekolog wykonuje podczas wizyty lub zleca.
Kiedy powinno wykonywać się mammografię?
Po 40. roku życia co dwa lata kobieta powinna mieć naprzemiennie wykonywane USG i mammografię. Z kolei panie w wieku 50-69 lat są objęte bezpłatnym programem profilaktycznym i ważne jest, aby się na nie zgłaszały, zwłaszcza jak w bliskiej rodzinie były przypadki raka piersi.
Czy to badanie jest popularne?
Niestety, unikamy mammografii i wizyt u ginekologa. Jednym z pytań, jakie w naszej poradni zadajemy kobietom, jest pytanie o ostatnia wizytę ginekologiczną. O ile do 40. roku życia te wizyty odbywają się w miarę regularnie, to im starszy wiek, tym rzadziej się odbywają. Jak pytam pacjentkę, kiedy ostatnio była u ginekologa, słyszę: dawno, nie pamiętam, od urodzenia dziecka nie byłam. Dlatego apeluję do pań, aby badały się zanim będzie za późno. Obecnie w naszej praktyce mamy pięć pacjentek z nowotworem piersi, które są w trakcie chemii lub czekają na radioterapię. Dlatego przypominamy, prosimy, ale zmusić nikogo do badań nie możemy.
Kolejnym nowotworem u kobiet jest rak szyjki macicy. Tu też mówimy o badaniach, które nie są popularne. Kilka lat temu podczas naszej audycji prof. Knapp, mówił, że na badania cytologiczne zgłasza się tylko 25 proc. kobiet, mimo że otrzymują na nie zaproszenia. Jak to jest u pacjentek Uniwersyteckiego Lekarza Rodzinnego?
Tak samo. Póki kobieta jest młoda, wykonuje jeszcze te badania w miarę regularnie, im starsza tym niechęć jest większa. Badanie jest szybkie, bezbolesne, wykonywane zwykle przez położne. Tak naprawdę to kwesta 5 minut, przyjścia do gabinetu. Ja pacjentkom zawsze tłumacze, że skoro nawet samochód raz w roku musi przejść badania kontrolne, tym bardziej kobieta. A niechęć, brak czasu, je blokuje. Tłumaczę też rodzinom pacjentek, aby dbali o swoje kobiety i namawiali do badań.
A jak to wygląda z badaniem jąder u panów?
Tak samo, o ile dzieci malutkie nie bronią się przed takim badaniem, nastolatkowie już niekoniecznie.
A mężczyźni przychodzą do lekarza dopiero, jak coś dzieje, wodniak, czy nowotwór. Ale wtedy jest już za późno. Trzeba regularnie, raz w miesiącu sprawdzać, czy nie ma narośli, guzów. Po 30. roku życia co trzy lata u lekarza. A potem dodatkowo wykonywać jeszcze badanie PSA, które jest też w programie Profilaktyka 40 Plus. Wśród moich pacjentów dwa takie nowotwory wykryte zostały w trakcie tego badania profilaktycznego.
Co to za badanie PSA?
Może świadczyć o nieprawidłowej pracy gruczołu krokowego, o jego powiększeniu. Dalszą konsekwencją jest badanie USG, badanie per rectum. W zależności od tego, jaki będzie wynik, urolog decyduje o leczeniu. Wystarczy czasem wypisać tabletki i wszystko jest w porządku. Tylko okresowa kontrola potem.
Są też badania profilaktyczne, które każdy z nas powinien wykonać. To wizyta u stomatologa. Jak często powinna mieć miejsce?
Taka wizyta powinna odbywać się co pół roku. I znowu, o ile dzieci jesteśmy w stanie tu przypilnować, to dorośli już rzadziej chodzą do dentysty.
Dlaczego to takie ważne? Przecież jak będzie mnie ząb bolał, to wezmę tabletkę, najwyżej wyrwę, a jak wyrwę, to najwyżej zrobią mi sztuczne.
Stany zapalne zębów są bardzo niebezpieczne dla organizmu. Tu nawet jak leczymy antybiotykiem, jest on dużo mocniejszy niż stosowany np. przy zapaleniu gardła. Krwiobieg tak idzie, że te zakażenia często dochodzą do serca i o to się boimy, że dojdzie do zakażenia całego organizmu. Wiem, że to jest często bagatelizowane, często do naszej poradni przychodzą pacjenci z bolącym zębem po antybiotyk, bo nie mogą się do stomatologa dostać, bo kolejki do stomatologa na NFZ długie, a prywatna wizyta jest to spory koszt.
A dlaczego badamy poziom cukru?
Pacjenci bagatelizują okresowe osłabienia czy wzmożone pragnienie. Badanie poziomu cukru pozwoli zapobiec wystąpieniu czy rozwojowi cukrzycy i jej powikłaniom. Już badanie przypadkowej glikemii z palca, coś nam mówi. Zbadać poziom cukru powinien raz w roku każdy, zwłaszcza że jemy co jemy i ruch też nie należy do naszych ulubionych aktywności.
Do badania trzeba się przygotować?
Wykonujemy je na czczo, czyli pacjenta obowiązuje wcześniej 8 godzin bez jedzenia. Wynik do 100 mg/dl jest prawidłowy, 100-120 mg/dl to nieprawidłowa glikemia na czczo, powyżej 120 mg/dl – świadczy o cukrzycy. Jeśli taki wynik powyżej 120 mg/dl dwukrotnie się nam potwierdzi, włączamy leczenie. Jeśli jest nieprawidłowa glikemia na czczo, wtedy wykonujemy test doustnego obciążenia glukozy i patrzymy jak organizm metabolizuje glukozę. Przypadkowa glikemia powyżej 200 mg/dl to też rozpoznanie cukrzycy.
Jeśli pacjent ma jeszcze wyniki niejednoznaczne, może sobie jakoś pomóc, żeby choroba się nie rozwinęła? Co powinien robić?
Tu oprócz odpowiedniej diety, o której edukujemy pacjentów, duży wpływ ma ruch. U 50 proc. pacjentów z nieprawidłowymi wynikami, po włączeniu aktywności ruchowej, cukier wraca do normy, na tyle że mogą odstawić leki.
Dieta, czyli to, jak się odżywiamy, ma wpływ nie tylko w cukrzycy, ale i innych chorobach. Na co powinniśmy zwracać uwagę? I co robić, jeśli lubimy tzw. fast foody.
Jeśli pacjent ma cukrzycę, musi odstawić wszystko, co słodkie. W przypadku diety ogólnej – nawyki żywieniowe są bardzo ważne, już te wprowadzane dzieciom przez rodziców. Naszym pacjentom trudno schudnąć, zwłaszcza seniorom, gdzie trudno o aktywność fizyczną. Dlatego zalecam, aby po prostu jedli częściej a mniej, wyłączyli z diety bardzo kaloryczne potrawy, dania smażone, a przerzucili się na więcej warzyw, gotowanie na parze. Nie trzeba tu specjalnego liczenia kalorii, po prostu jeść częściej ale mniej, za to zdrowo. Zalecam mniej ciast, słodyczy, gazowanych napojów i fast foodów.
Badanie ogólne moczu. Dlaczego takie badanie jest zlecane? Jakie informacje zawiera?
To też ważne badanie, które nie zawsze pacjenci chcą robić, bo wymaga pewnego zaangażowania, trzeba kupić pojemnik, w pewien sposób się przygotować i przynieść mocz do laboratorium. A w takim badaniu szukamy zakażenia układu moczowego, ewentualnie białka czy cukru przy cukrzycy. Pomaga nam wykryć stany zapalne narządów rodnych u kobiet. Tam zwracamy uwagę na bakterie czy leukocyty, czy nie ma kamicy, piasku w nerkach.
Obecność krwinek w moczu o czym może świadczyć?
O piasku w nerkach, kamicy nerkowej, ale też zdarzają się po ciężkim wysiłku. Dlatego przy takim wyniku pytamy pacjenta, co robił poprzedniego dnia, aby zweryfikować, czy to objaw choroby. Może to też być objaw choroby nowotworowej.
W jakim celu wykonywana jest morfologia krwi?
W takim badaniu najczęściej możemy wykryć niedokrwistość, wynikającą np. z niedoboru żelaza, czy innych przyczyn. Ważne jest, aby kobiety nie wykonywały badania od razu po miesiączce, bo wyniki mogą być nieprawidłowe.
A inne proste badanie – pomiar ciśnienia tętniczego? Czy trzeba je wykonywać u młodych osób?
Ciśnienie powinno być regularnie mierzone. Już na pierwszej wizycie u lekarza rodzinnego weryfikujemy, czy jest prawidłowe, i to na obu ramionach. Czasem wpływ na wynik pomiaru ma stres, tzw. efekt białego fartucha. Dlatego powtarzamy badanie. Pomiar ciśnienia u osób młodych też ma sens, bo pozwala wcześniej zdiagnozować ewentualną chorobę układu krążenia.
Jeśli ciśnienie jest podwyższone, wiąże się z dalszą diagnostyką?
Patrzymy na wiek, chorobę, obciążenia. Pojedynczy wysoki wynik w gabinecie nie jest jeszcze wskazaniem do wprowadzenia leków, jak mówiłam, często i stres i wizyta swoje robi. Prosimy, aby pacjent pomierzył jeszcze ciśnienie w domu. Czasem prosimy, aby przyniósł swój ciśnieniomierz, porównujemy wyniki. Jeśli wartości nadal są jednak wysokie, wprowadzamy dietę, aktywność fizyczną i w zależności jaki mamy stopień nadciśnienia, włączamy leki. Przy okazji badamy lipidogram, patrzymy czy nie ma hipercholesterolemii.
Lipidogram to kolejne badanie profilaktyczne, związane z wiekiem. Pokazuje nam jak te nasze cholesterole wyglądają. Na co tu zwraca się uwagę?
Badamy tu cztery wartości, cholesterol całkowity, HDL, LDL i trójglicerydy. W zależności, który jest podwyższony i w jakim stopniu, zalecamy leczenie. To badanie zalecamy pacjentom po 20 roku życia co 5 lat. Robimy też ankietę pod kątem hipercholesterolemii rodzinnej. Czasem pacjent jest szczupły, a ma już wysokie cholesterole. To często zdarza się nawet u osób przed 30. rokiem życia.
Czy możemy tu pomóc dietą?
Zalecamy potrawy mniej tłuste i smażone, a bardziej gotowane. Pacjenci są tu oporni na leczenie, nie chcą leków, bo kojarzą, że to już będzie na całe życie. Tymczasem mamy bardzo szeroka gamę leków, które mogą pomóc zbić cholesterol. Muszą być jednak regularnie stosowane. A pacjenci często przestają brać leki, wtedy te wartości się im szybko podwajają.
Kolejne badania w profilaktyce to elektrolity: potas, sód, magnez, fosfor, wapń. Ich poziom powinno się sprawdzać raz na 3 lata. Dlaczego to takie ważne?
Nieprawidłowy poziom elektrolitów świadczy o pracy nerek i może wpływać na pracę serca: kołatanie, zaburzenia rytmu.
Dużo zainteresowania budzi magnez. To pierwiastek, który zgodnie z reklamą pomoże nam niemal we wszystkim, jak będziemy go suplementować, np. na koncentrację, skurcze. Czy tak jest?
Jeżeli zgłaszają się do nas pacjenci, którzy piją dużo kawy, która wypłukuje magnez albo mają skurcze nóg, trudności z koncentracją, zwłaszcza po Covidzie, zlecamy magnez. Łatwo go suplementować. Ale zdarza się, że ktoś przyjmuje magnez kilku źródeł i jego stężenie jest ponad normę. To z kolei może prowadzić do zaburzeń rytmu serca. Tak jak w przypadku przedawkowania potasu.
RTG klatki piersiowej. To badanie swego czasu było regularnie robione w ramach badań okresowych. Było to spowodowane zagrożeniem gruźlicą, teraz z tego zrezygnowano. Ale chyba powinniśmy takie badania jednak wykonywać?
Badanie rtg co roku powinni wykonywać palacze, a co 5 lat osoby po 40. roku życia, chyba że mają jakieś objawy. Bardzo dużo zmian w płucach jest wykrywana za późno, dlatego, że nie są to badania obowiązkowe. Pacjenci to bagatelizują, a potem często jest za późno, bo wykrywany jest np. rozsiany nowotwór płuc.
USG jamy brzusznej. Czego lekarz rodzinny oczekuje po tym badaniu?
Sprawdzamy stan narządów wewnętrznych, czyli wątrobę, nerki, trzustkę, śledzionę, pęcherz moczowy i gruczoł krokowy u mężczyzn. To badanie nieinwazyjne, niebolesne, może być wykonane nawet w trakcie wizyty w naszym gabinecie, zwłaszcza jak pacjent zgłasza bóle brzucha. Warto je raz na kilka lat przejść, bo jak są np. torbiele nerek, wątroby, dobrze jest je obserwować, czy nic się nie dzieje.
Co najczęściej „znajdujecie” w badaniu USG?
Najczęściej są to polipy, kamienie w pęcherzyku żółciowym, torbiel nerek, no i stłuszczenie wątroby.
Czy kamienie żółciowe w woreczku można obserwować czy wymaga to jednak interwencji chirurgicznej?
Można obserwować, a badanie USG powtarzać co jakiś czas. Ale trzeba pamiętać, że w przypadku stanu zapalnego nie mamy już czasu na reakcję. Dlatego pacjentów, u których ten stan się utrzymuje, kierujemy na konsultacje chirurgiczną, zalecamy aby się zoperowali.
Mamy też USG przezpochwowe u kobiet. To takie badanie, które narusza strefę intymną.
Tak, ale to jedno z najważniejszych badań, które idealnie obrazuje narządy rodne u kobiety, czyli jajniki. Pomaga wykryć raka jajnika we wczesnym stadium. Ta choroba zdiagnozowana za późno prowadzi do śmierci pacjentki. Każda kobieta powinna mieć co 2 lata wykonywane USG przezpochwowe. To duże zadanie ginekologów.
Starzejemy się, coraz gorzej widzimy. Powinniśmy wybrać się na badania profilaktyczne do okulisty czy wystarczy do lekarza rodzinnego?
My możemy ocenić dno oka, co nam pozwoli zobaczyć przebieg naczyń, np. przy nadciśnieniu ocznym przebiegają one nieprawidłowo. Na dalsze badania trzeba iść do okulisty. Ale na NFZ, trzeba mieć skierowanie od lekarza rodzinnego. Warto jednak takie badania profilaktyczne wykonywać. Na pewno praca przy komputerze, praca zdalna podczas pandemii nie pomogła naszym oczom, wręcz przeciwnie. Bywa tak, że pacjent zgłasza, że boli go głowa, źle się czuje, a okazuje się, że ma problem ze wzrokiem.
Po co wykonuje się badanie EKG? Jeśli nie mamy żadnych dolegliwości, po co je robić?
Ono pokazuje, czy nie ma bloków, przerostów mięśnia sercowego. My w naszej poradni wykonujemy to badanie pacjentom raz w roku, na pewno na pierwszej wizycie, żeby mieć porównanie, jak coś będzie się działo. W zależności od tego, jaki jest wynik badania i jaka nieprawidłowość, kierujemy pacjenta dalej np. na echo serca, do kardiologa. EKG warto wykonywać regularnie po 40 roku życia.
Kolejne badanie wymagające zaangażowania pacjenta, to gastroskopia.
Nie jest lubiana. Jeżeli pacjent prowadzi stresujący tryb życia, ma objawy typu zgaga, odbijanie, pieczenie, co kojarzy ze stresem, nieregularnym odżywianiem, wprowadzamy leki. Powinny być stosowane do 3 miesięcy. Leczenie nimi przez kilka lat, co się zdarza, może prowadzić wręcz do nowotworów żołądka, bo zobojętniając środowisko kwaśne w żołądku, działamy wbrew naturze. Dlatego jeśli pacjenci mają dolegliwości, potrzebują leków, zalecamy gastroskopię, która pomoże zdiagnozować problem i wykluczyć np. zakażenie helicobacter pylori.
Drugie badanie endoskopowe, jeszcze mniej lubiane przez pacjentów, to kolonoskopia. Dlaczego jest takie ważne i jak często je wykonywać?
Powinno być wykonywane po 50 roku życia co pięć lat. Pozwala ono na wykrycie we wczesnej fazie raka jelita grubego. Kolonoskopia jest nielubiana, bo trzeba się do niej odpowiednio przygotować. Ale gdy w jej trakcie są wykryte takie zmiany jak polipy, są od razu usuwane. Niestety, mam pacjentów, którzy się nie badali i rozwinął się u nich rak jelita grubego. Inne badanie w tym kierunku to badanie na krew utajoną w kale, które jest np. w programie profilaktycznym 40 Plus. Powinno być wykonywane raz na 3 lata.
Czy badania profilaktyczne są w jakiś sposób usankcjonowane? Są specjalne programy profilaktyczne? Jak to wygląda w poradni lekarza rodzinnego?
Są programy profilaktyczne finansowane przez NFZ: raka piersi, raka szyjki macicy. W niemal każdej placówce POZ jest prowadzony program profilaktyczny chorób układu krążenia, realizowany od 30. roku życia co 5 lat, u osób z niezdiagnozowaną wcześniej chorobą układu krążenia. W jego ramach wykonywany jest lipidogram, poziom glukozy, morfologia, EKG, pomiar ciśnienia. Zachęcamy naszych pacjentów do tych badań.
Kilkakrotnie wspominaliśmy o programie profilaktycznym 40 Plus. Była też już na ten temat audycja. Przypomnijmy jednak, co to za program.
Dotyczy on pacjentów po 40 roku życia. Aby z niego skorzystać, trzeba wypełnić ankietę w Internetowym Koncie Pacjenta, ewentualnie telefonicznie, potem w ciągu 5 dni wystawiane jest skierowanie do placówki, która realizuje program. Warto tam zgłosić się nie tylko na czczo, ale – w zależności od zleconych badań – od razu z próbka kału, moczem. W punkcie mierzone jest ciśnienie, waga, wzrost, obliczane BMI. Pacjent ma też wykonywane badanie krwi: morfologia, poziom glukozy, lipidogram, enzymy wątrobowe. Panowie mają dodatkowo oznaczenie PSA. Jest też badanie na krew utajona w kale. Wyniki są z reguły następnego dnia. Program działa już rok. Na początku było duże zainteresowanie, teraz już jest mniejsze. A daje efekty, pozwala na wczesne wykrycie nowotworów gruczołu krokowego, cukrzycy. Program został przedłużony do końca 2022 roku. Zapraszamy naszych pacjentów do skorzystania. Jest też zachęta ze strony resortu zdrowia. Podobno mają być losowane nagrody w formie karnetów na siłownie.
Podsumowując – jakie przesłanie powinno towarzyszyć pacjentom, o czym powinni pomyśleć?
Aktywność, dieta i trzeba pamiętać, że badania profilaktyczne są dla was, aby wcześniej zapobiec i wykryć chorobę. Łatwiej jest zapobiec niż leczyć powikłania. Proszę pytać lekarzy rodzinnych o programy profilaktyczne, oni mają taką wiedzę. Są badania finansowane przez NFZ, są programy ogólnopolskie. Np. Białostockie Centrum Onkologii realizuje program w kierunku raka płuca, obrzęku limfatycznego, zmiany skórne pod kątem nowotworów skóry. Badania są za darmo. Wystarczy umówić się, przyjść i je wykonać.
