Profilaktyka chorób nowotworowych była tematem ostatniej audycji z cyklu Pytanie do specjalisty w Radiu Orthodoxia. Gościem dr hab. Jana Kochanowicza była prof. Ewa Sierko z Zakładu Radioterapii w Białostockim Centrum Onkologii oraz Kliniki Onkologii Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku.
Czym jest choroba nowotworowa? Dlaczego słowo nowotwór, rak, budzi tyle negatywnych emocji i lęku?
Choroba nowotworowa polega na niepohamowanym namnażaniu się komórek, które uległy zmianom genetycznym wskutek różnych czynników, m.in. czynników wewnętrznych lub środowiskowych. Komórki takie namnażają się początkowo w jednym miejscu naszego ciała, potem w miarę rozwoju nowotworu pojedyncze komórki lub ich skupiska dostają się drogą naczyń chłonnych do węzłów chłonnych, a inne komórki drogą naczyń krwionośnych docierają do innych części naszego organizmu, np. płuc, wątroby, kości czy mózgu – wtedy mówimy o przerzutach odległych choroby nowotworowej.
Choroba nowotworowa budzi wiele negatywnych emocji przede wszystkim dlatego, że jest często rozpoznawana zbyt późno. Jeśli lekarze nie są w stanie wyleczyć pacjenta, zawsze mogą walczyć o wydłużenie mu życia, mogą pomóc w łagodzeniu objawów choroby.
Choroba nowotworowa budzi wiele lęku także dlatego, że przez długie lata nie wiedzieliśmy, co to jest za choroba, jakie są jej przyczyny, nie mieliśmy metod diagnostycznych, nie wiadomo było, jak można ją leczyć. Dlatego w przeszłości chorzy umierali. W społeczeństwie pokutowały powiedzenia, że „rak to wyrok”, że „raka lepiej nie ruszać” czy że „rak boi się noża”.
Teraz mamy bardzo dobre, czułe, nowoczesne narzędzia diagnostyczne i fantastyczne metody leczenia choroby nowotworowej. I mamy bardzo dużo wyleczeń z choroby nowotworowej.
Warunkiem skutecznego leczenia jest to, że pacjenci muszą zgłosić się do lekarza we wczesnym stadium zaawansowania choroby nowotworowej. Musi być też odpowiednio wcześnie i sprawnie wykonana diagnostyka i postawiona odpowiednia diagnoza przez lekarza. Ważna jest też czujność lekarza, by nie nie przegapił wczesnych objawów choroby nowotworowej.
Dysponujemy nowoczesnym leczeniem, wykorzystujemy wysokospecjalistyczne zabiegi operacyjne, nowoczesne techniki radioterapii, szeroką gamę chemioterapeutyków, leków ukierunkowanych molekularnie, immunoterapię, które umożliwiają wyleczenie z choroby nowotworowej lub pomagają wydłużać życie pacjentów.
Problem jest też w tym, że gdy ktoś choruje z naszego otoczenia, wszyscy o tym wiemy, dyskutujemy, że cierpi. Z kolei osoby wyleczone z choroby nowotworowej starają się nie nagłaśniać tego faktu, swoją chorobę zachowują w tajemnicy. Bo czasem nowotwór dotyczy miejsc intymnych: jajników, macicy, piersi, odbytnicy. Leczenie raka jelita grubego wiąże się niejednokrotnie z koniecznością wyłonienia sztucznego odbytu – to nie jest komfortowa psychologicznie sytuacja i chorzy się tym raczej nie chwalą otoczeniu. Poza tym ludzie często nie chcą być postrzegani przez pryzmat choroby nowotworowej, nie mówią innym o zachorowaniu, starają się po chorobie wrócić do normalności, zwykłego dnia, chcą, aby społeczeństwo ich normalnie traktowało. Bywa, że chorzy nie informują o chorobie pracodawcy, bo obawiają się utraty pracy. To wszystko powoduje, że mamy do czynienia z taką „negatywną reklamą” choroby nowotworowej. Bo wiemy wszystko, co jest złe w chorobie nowotworowej, a za mało o tym, że jest bardzo wielu pacjentów, którzy są ozdrowieńcami, zostali wyleczeni z choroby nowotworowej oraz o tym, że wielu z nich żyje z chorobą nowotworową, bo udało się zahamować jej rozwój. Dobrze, że coraz więcej osób, m. in. celebrytów, którzy przebyli chorobę nowotworową mówi o tym, że są wyleczeni z nowotworu. Ale ciągle tych pozytywnych przykładów jest za mało w porównaniu do ilości negatywnych informacji.
Czy dużo osób jest zagrożonych chorobą nowotworową?
W Polsce rocznie zapada na nią ok. 170 tys. osób. Szacuje się, że co 4 Polak zachoruje, a co 5. umrze z powodu choroby nowotworowej. To choroba powszechna, nawet można mówić, że społeczna. Wobec różnych czynników, które ją powodują a są obecne w naszym otoczeniu, jesteśmy narażeni na zachorowanie na nowotwory, ale warto pamiętać, że wczesne wykrycie w większości przypadków daje szansę na całkowite wyleczenie z tej choroby.
Czy choroba zależy od płci?
Są nowotwory charakterystyczne dla płci. Kobiety nie zachorują na raka prostaty, podczas gdy panowie chorują bardzo często, a im mężczyzna jest starszy, tym większe ryzyko zachorowania na ten nowotwór. Mężczyzna z kolei nie zachoruje na raka trzonu macicy, szyjki macicy, czy jajnika. Ale już na raka piersi chorują zarówno kobiety, jak i mężczyźni, przy czym mężczyźni stukrotnie rzadziej.
Jakie nowotwory dominują wśród mężczyzn?
Panowie najczęściej chorują na raka płuca, jelita grubego i prostaty. Zgony najczęściej są z powodu raka płuca. Ten nowotwór jest bardzo agresywny i zbiera największe żniwo.
A wśród kobiet?
Najczęstszym jest rak piersi, także jelita grubego i płuca. Niepokojące jest to, że wśród kobiet wzrasta liczba zachorowań na raka płuca.
Jakie czynniki mają wpływ na nowotwory płuc?
Gros raków płuca wynika z palenia papierosów. To jeden z najbardziej udokumentowanych czynników rakotwórczych. Często po papierosa sięgają młodzi ludzie, w wieku szkoły podstawowej czy średniej. Nie mają oni świadomości o ich szkodliwości, wydaje się im, że to szpan, fajny sposób na zdobycie towarzystwa. Bardzo szybko uzależniają się. Niestety, potem w wieku średnim i starszym zbieramy żniwo w postaci chorób nowotworowych, ale też serca, naczyń krwionośnych. Palenie papierosów prowadzi do rozwoju nowotworów płuc, ale też głowy i szyi (m.in. gardła, jamy ustnej, krtani), przełyku, pęcherza moczowego, czy raka szyjki macicy.
Jeśli dziecko w dzieciństwie jest stale narażone na dym papierosowy, w dorosłym wieku ma wielokrotnie większe ryzyko zachorowania na raka.
Oczywiście, w ostatnich latach poprawiła się zdecydowanie świadomość naszego społeczeństwa, wielu palaczy nie pali w obecności dzieci czy innych osób. Obowiązuje ustawowy zakaz palenia w miejscach publicznych. Ale nadal problem istnieje. Generalnie zasada jest taka: nie pal. Jeśli palisz – rzuć, a gdy nie możesz rzucić – nie pal w obecności osób trzecich, szczególnie dzieci.
Wiele lat temu pracowałem na onkologii, pamiętam pierwszą pacjentkę z nowotworem płuc. To była Cyganka, paląca nieustannie. Można powiedzieć chyba, że emancypacja i moda na palenie miała wpływ na to, że coraz więcej kobiet choruje na raka płuca?
Na pewno tak, ale palenie nie jest jedynym czynnikiem prowadzącym do zachorowania na raka., Za część nowotworów odpowiada nieprawidłowa dieta, otyłość i nadwaga, brak ruchu, promieniowanie UV, uwarunkowanie genetyczne, zanieczyszczenie środowiska, powietrza. Do rozwoju raka przyczyniają się też niektóre zawody – np. praca przy azbeście czy w wysokim stężeniu radonu albo praca na pełnym słońcu (np. u rolników). Części przyczyn nie znamy jeszcze.
Co powinno nas zaniepokoić, może być sygnałem, że to nowotwór?
Generalnie powinno nas niepokoić, gdy jakieś objawy nie ustępują przez dłuższy czas, nasilają się, stają się coraz bardziej uporczywe. Natomiast same objawy raka wynikają z jego lokalizacji.
I tak nowotwory mózgu mogą dawać objawy o charakterze padaczki, utraty przytomności, niedowładu ręki, nogi, czy zaburzeń czucia. Mogą to też być np. uporczywe bóle głowy, uporczywa senność, wymioty, zaburzenia pamięci oraz zmiany osobowości.
Pierwsze objawy nowotworów głowy i szyi to guzy, owrzodzenia na języku, w jamie ustnej, w okolicy gardła, szyi. Zatkanie jednego przewodu nosowego, czy krwawienie z nosa też może być objawem nowotworu. Mogą to być zaburzenia połykania, zachłystywanie się przy połykaniu, pojawianie się czarnych plam w jamie ustnej, na skórze. Objawem raka krtani może być np. przewlekła chrypka albo krztuszenie. Jest zasada, że jeśli występuje jeden z wyżej wymienionych objawów lub objawy wskazujące infekcję czy natarcie, które nie mijają przez 3 tygodnie, powinniśmy iść do lekarza.
Nowotwory płuc długo nie dają objawów. Ale szczególnie jeśli jesteśmy palaczami i przedłuża się nam infekcja, kaszel, pojawia się ból w klatce piersiowej, bezwzględnie powinniśmy iść do lekarza na dalsze badania.
W nowotworach piersi objawem charakterystycznym jest guzek w piersi, okolicy pachowej, nadobojczykowej. Ale nie czekajmy aż się pojawi, starajmy się, by go wykryć, gdy jest jeszcze niewidoczny klinicznie, gdy ani pacjentka ani lekarz nie są w stanie wybadać go palcami. Dostępne są badania mammograficzne, które wykrywają guzek jeszcze niewidoczny klinicznie. Rozpoczęcie leczenia na tym wczesnym etapie rozwoju raka daje szansę na najlepsze wyniki leczenia i efekty estetyczne.
Pierwsze objawy raka przełyku to zaburzenia połykania, zatrzymywanie się pokarmów przy połykaniu, ból przy połykaniu, w większych stadiach zaawansowania – chudnięcie.
Rak żołądka może objawiać się dolegliwościami bólowymi okolicy śródbrzusza, które mogą wynikać z obecności bakterii h.pylori, która powoduje zapalenie błony śluzowej żołądka. Przewlekłe stany zapalne także mogą sprzyjać rozwojowi choroby nowotworowej.
W zaawansowanych stadiach raka żołądka pacjenci zgłaszają zaburzenia smaku, np. przestają lubić mięso, zjadają mniejsze porcje pokarmów. Objawy te powinny skłaniać do tego, by pójść do lekarza, wykonać gastroskopię
Objawy raka jelita grubego, występującego coraz częściej w naszym społeczeństwie, zależą od lokalizacji guza. Objawami mogą być trudności w pasażu treści, powodujące wzdęcia, nieprawidłową pracę jelit, dolegliwości bólowe, trudności w załatwianiu się, zaparcia na przemian z biegunkami, krew m.in. przy oddawaniu stolca i bóle.
Generalnie warto pamiętać, że krwawienie z jakiegoś miejsca ciała – poza krwawieniem miesięcznym u kobiet, czy wskutek zranienia – to objaw patologiczny, należy to zdiagnozować. Być może powód krwawienia jest błahy, bo z np. krwawienie z nosa może być efektem zaburzenia funkcji naczyń, a z odbytnicy przyczyną jego mogą być żylaki odbytu. Ale np. u kobiet, które przestały miesiączkować, a pojawia się krwawienie z dróg rodnych, może to być objaw raka trzonu macicy. W przypadkach pojawiającego się krwawienia warto poddać się diagnostyce, aby wykluczyć lub potwierdzić nowotwór.
Z kolei w raku trzustki objawy pojawiają się dość późno. Często pierwszym objawem są dolegliwości bólowe albo zaburzenia dyspeptyczne. W okolicach trzustki jest bardzo dużo nerwów i gdy naciek nowotworowy przechodzi poza granice trzustki, może dawać silne dolegliwości bólowe, które często bagatelizujemy, uznając że to zwyrodnienie kręgosłupa. A nie warto ich bagatelizować, jeśli trwają dłuższy czas. Czasem objawem raka trzustki może być zażółcenie powłok ciała,
Warto jeszcze wspomnieć o nowotworze jądra. W tym przypadku objawem może być powiększenie się jądra albo dolegliwości bólowe w jego okolicy. Ten nowotwór zwykle dotyka osób młodych mężczyzn. W ich przypadku często powiększenie jądra czy guzek w okolicy jądra są bagatelizowane, do lekarza taki młody człowiek zgłasza się dopiero, gdy pojawia się ból, który zwiastuje już większe zaawansowanie choroby.
Na szczęście są bezpłatne badania, dzięki którym możemy wcześnie wykryć chorobę nowotworową i ją skutecznie leczyć. Ale z takiej cytologii korzysta zaledwie 25 proc. kobiet.
Rak szyjki macicy jest nowotworem uleczalnym, możemy mu zapobiegać przez wczesne wykrycie stanów przedrakowych i usunięcie zmian. Ważne jest, żeby tę patologię wcześnie wychwycić. Do tego służą przesiewowe badania cytologiczne, w trakcie których ginekolog pobiera szpatułką z szyjki macicy komórki, które badane są potem pod mikroskopem. W przypadku wykrycia zmienionych patologicznie komórek, które jeszcze nie są komórkami rakowymi, należy je usunąć, zanim staną się złośliwymi komórkami nowotworowymi. Badanie jest niebolesne i jest refundowane przez NFZ dla kobiet od 25 roku życia, co 3 lata. Panie są często zapraszane na nie listownie. Niestety, tylko 25 proc. pań na ten skrining się zgłasza. To jest niepokojące. Ale wiemy też, że wiele kobiet leczy się prywatnie u ginekologa i prywatnie wykonuje cytologię.
Na czym polega mammografia?
Badanie mammograficzne to badanie rtg piersi. Pierś układa się między dwoma płytkami (podstawką i detektorem) i prześwietla od góry do dołu, druga projekcja jest skośna przyśrodkowo-boczna. Obraz rentgenowski piersi jest oceniany pod powiększeniem przez wyspecjalizowanych radiologów. Warto by badania wykonywać w ośrodku, który wykonuje ich bardzo dużo, bo wówczas radiolog ma najbardziej „wprawne oko” i duże doświadczenie, by odpowiednio zdiagnozować raki piersi.
Samo badanie jest zazwyczaj niebolesne. Badanie jest łatwo dostępne, finansowane przez NFZ dla kobiet powyżej 50 roku życia lub wcześniej, gdy są obciążone mutacjami genu BRCA.
Białostockie Centrum Onkologii i Szpital w Wysokim Mazowieckim realizuje też dla kobiet powyżej 50 roku życia program profilaktyczny (szkolenia i badania mammograficzne), z funduszy unijnych, dzięki któremu dostępność mammografii jest jeszcze większa. Informacji na ten temat można zasięgnąć na stronie internetowej BCO.
W terenie do wielu miejscowości dojeżdżają mammobusy, gdzie można wykonać to badanie. Ale zawsze warto sprawdzić, czy dysponują one odpowiednią aparaturą, a lekarze są odpowiednio doświadczeni w opisywaniu tego typu badań.
A jak się przekonać do kolonoskopii? Nie jest to badanie komfortowe.
Kolonoskopia to badanie jelita grubego. Można je wykonać za darmo w ramach badań przesiewowych, m.in. w BCO (program finansowany przy udziale środków unijnych -informacje o programie na stronie BCO). Wykonuje się je za pomocą sprzętu, który wygląda jak długa rura, która wprowadzana jest do jelita przez odbyt. Wykwalifikowany lekarz wykona nam je szybko i sprawnie, na tyle, że nawet nie poczujemy żadnych dolegliwości, choć raczej nie jest to badanie komfortowe. Dla komfortu psychologicznego pacjenci są ubierani w spodenki z dziurką. Do badania trzeba się także przygotować dzień wcześniej, dokładnie opróżnić jelito. W tym celu przyjmuje się specjalny preparat na przeczyszczenie. Dokładne oczyszczenie jelita jest warunkiem, aby lekarz widział w trakcie badania, co dzieje w jelicie. Kolonoskopię można także wykonać w znieczuleniu, w krótkotrwałym uśpieniu, u pacjentów źle znoszących to badanie.
Badanie kolonoskopowe jest bardzo ważne w profilaktyce raka jelita grubego. Trzeba mieć świadomość, że z rak powstaje z gruczolaka, polipa w jelicie grubym. Sam gruczolak jest niezłośliwy, nie z każdego gruczolaka powstanie rak, ale za to każdy rak powstaje z polipa. Dlatego należy je usuwać, bo wtedy zmniejsza się ryzyko zachorowania na raka jelita grubego. Profilaktyczną kolonoskopię należy wykonywać od 55 roku życia co 10 lat. Ale jeśli mamy członka rodziny, który zachorował na ten nowotwór, należy zacząć się badać 10 lat wcześniej w stosunku do wieku, w którym ta osoba zachorowała. Czyli, jeśli ojciec zachorował w wieku 55 lat, my powinniśmy się zbadać mając 45 lat.
Są też pacjenci młodsi, chorujący na tę chorobę, dlatego gdy mamy dolegliwości ze strony jamy brzusznej, niezależnie od wieku, warto wybrać się na badanie diagnostyczne, by wyjaśnić z jakiego powodu je odczuwamy. Objawy mogą wynikać z choroby nienowotworowej, ale trzeba też mieć świadomość, że tylko wykonanie badań spowoduje, że będziemy znali przyczynę dolegliwości.
Jak ważna w profilaktyce nowotworowej jest dieta?
Spełnia bardzo istotną rolę. Rak jelita grubego w dużej mierze wynika z nieprawidłowej diety. Lubimy czerwone mięso, pokarmy tłuszczowe, wielu z nas ma nadwagę, otyłość. To czynniki, które predysponują do zachorowania m.in. na raka jelita grubego.
W tzw. zdrowej diecie należy ograniczyć czerwone mięso i tłuszcze zwierzęce. Zaleca się spożywanie drobiu lub ryb, można zamienić mięsne posiłki na warzywne. Zalecane jest także spożywanie pięciu porcji warzywno – owocowych w ciągu dnia. To podstawowe zasady.
A alkohol?
Alkohol, szczególnie wysokoprocentowy i papierosy, zwielokrotnia kilkadziesiąt razy ryzyko zachorowania na nowotwory.
Kobieta nie powinna wypijać więcej jak 10 g czystego alkoholu dziennie, mężczyzna 20 g. Ale najniższa ilość alkoholu, która nie szkodzi nie jest znana.
Jakie jeszcze czynniki pozwolą na uniknięcie nowotworów?
Unikanie ekspozycji na słońce. Mamy teraz potężny wzrost zachorowań na czerniaki skóry i raki skóry. Za 80 proc. zachorowań odpowiada promieniowanie słoneczne. Dlatego w okresie wakacyjnym należy unikać przebywania na otwartym słońcu między godz. 11 a 16. Jak już musimy wyjść na zewnątrz, niezbędne są filtry przeciwsłoneczne, ochrona głowy, okulary przeciwsłoneczne. Jeśli idziemy na plażę, używamy filtrów przeciwsłonecznych o wysokich parametrach albo nosimy gęsto tkane ubrania, a po każdym wyjściu z wody należy ponownie nasmarować skórę kremem z filtrem.
O ochronie muszą pamiętać tez osoby pracujące na zewnątrz, na słońcu. Ważna jest świadomość, że trzeba mieć kapelusz, luźne ale gęsto tkane ubrania z długimi rękawami i nogawkami, albo gdy jest to niemożliwe, używanie filtrów przeciwsłonecznych.
Kolejny czynnik pomagający nie zachorować to ruch. Ruch znajduje się obecnie na dole, czyli na bardzo ważnym miejscu piramidy żywienia. Nigdy nie jest za późno, na włączenie aktywności fizycznej, nawet jak ktoś nie ruszał się przez całe życie, powinien zacząć aktywizować się teraz. Jest wiele możliwych form aktywnego spędzania czasu, można spacerować, chodzić z kijkami, a zamiast przejechać dwa przystanki autobusem przejść ten dystans na piechotę. Ruszać się powinny także osoby z otyłością. Zwalczenie nadwagi, otyłości oraz ruch to niezależne czynniki przeciwdziałające chorobie nowotworowej. Musimy też pamiętać o szczepieniach. Są wirusy, które mogą wywołać np. raka wątroby (WZW) czy raka szyjki macicy (HPV). Zaszczepienie przeciwko tym wirusom zmniejsza znacznie ryzyko zachorowania na te nowotwory. Zdrowy styl życia, właściwa dieta, brak nadwagi sprawiają, że możemy uniknąć 80-90 proc. nowotworów.
Urszula Ludwiczak
